Διαβάζοντας πρόσφατα ένα βιβλίο, έπεσε το μάτι μου πάνω στη λέξη «αυθυποβολή». Σταμάτησα να διαβάζω και μπήκα σε σκέψεις. Αυθυποβολή, αυθυποβολή, αυθυποβολή… Πρώτη στο μυαλό μου ήρθε η αναχρονιστική εικόνα μελών του Πανεργατικού Αγωνιστικού Μετώπου (Π.Α.ΜΕ.) παρατεταγμένων, με στρατιωτική πειθαρχία και τεράστια υπερηφάνεια για το καθήκον που επιτελούσαν, παθητικά και άβουλα, μπροστά από το ελληνικό κοινοβούλιο στο πλαίσιο των εορτασμών για την 1η Μαΐου. Τα στελέχη ενός ολοκληρωτικού κόμματος θεωρούνται ιδιοκτησία του, άλλωστε. Νατην η πρώτη αυθυποβολή, η βαθιά διαταραχή της ταυτότητας, των αξιών και των σκοπών του ατόμου…
Δεν είχαν προλάβει να περάσουν παρά κάποιες μέρες και με διαδικτυακή μου επίσκεψη στην ιστοσελίδα του οργανισμού ENTERPRISE GREECE – εθνικός φορέας, υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εξωτερικών για την προσέλκυση επενδύσεων στην Ελλάδα και την προώθηση εξαγωγών -, αναζήτησα το περιεχόμενο των στρατηγικών επενδύσεων της χώρας. Τα εντεταγμένα ή υπό αξιολόγηση σχέδια αφορούν κυρίως, αν όχι μόνο, τις ΑΠΕ και τον τουρισμό. Ούτε μια στρατηγική επένδυση όχι στην μεταποιητική βιομηχανία, αλλά ούτε καν στην βιοτεχνία.
Να την και η δεύτερη αυθυποβολή, δηλαδή η εξιδανίκευση. Στην περίπτωση μας η εξιδανίκευση δεν είναι βεβαίως στο πρόσωπο κάποιου άλλου ατόμου αλλά συγκεκριμένου οικονομικού κλάδου. Απωθώντας την ιδέα όλων των υπόλοιπων, η Ελλάδα δεν μπορεί να περιορίζει την ευημερία της στους τομείς τουρισμού και παραγωγής ενέργειας.
Θυμάμαι επίσης, ένα περίπου χρόνο πριν, δελτίο τύπου του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ) να προαναγγέλλει τη μεγαλύτερη αύξηση ανεργίας της δεκαετίας, ακόμα και σε σχέση με την 2011-2013, όταν η πολυετής κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας βρισκόταν στην κορύφωσή της. Ο ένας μετά τον άλλο οι έλληνες επιχειρηματίες αναφέρονται στα δυσμενή σενάρια που θα ακολουθήσουν ως αποτέλεσμα των μέτρων για την πανδημία. Θα σταθώ στην χαρακτηριστική φράση ενός από αυτούς, «δυστυχώς πάντα υπάρχει πιο κακό από το κακό σενάριο». Στην οικονομική κρίση των τελευταίων ετών εντυπωσιάζει η αποστασιοποίηση της πλειοψηφίας των ελλήνων επιχειρηματιών από την πραγματικότητα αυτή. Αντιμετωπίζουν τα πράγματα λες και οι ίδιοι δεν αποτελούν μέρος της οικονομικής πραγματικότητας.
Να την και η επόμενη αυθυποβολή, ο καταναγκασμός επανάληψης-compulsion to repeat, η ασυνείδητη διεργασία, δηλαδή, σύμφωνα με την οποία το άτομο επαναλαμβάνει παλαιότερες εμπειρίες, που το μοτίβο τους του διαφεύγει, θέτοντας έτσι ενεργά τον εαυτό του σε επώδυνες καταστάσεις, για τις οποίες πιστεύει ακράδαντα ότι δικαιολογείται πλήρως από την παρούσα συγκυρία. (Όλοι οι ορισμοί από το Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχιατρικών Όρων – Νίκος Μάνος). Η ιδέα ότι φταίνε όλοι οι άλλοι εκτός από εμένα, δεν μπορεί συνέχεια να δικαιολογεί την ευθύνη και των παραγωγικών τομέων της χώρας στην αδυναμία της να ευημερήσει.
Αρχικά, σαφέστατα και πρέπει να ακολουθήσουμε το δόγμα του συγκριτικού πλεονεκτήματος που διατύπωσε ο οικονομολόγος David Ricardo τον δέκατο ένατο αιώνα. Στο δόγμα αυτό ο Ricardo επισημαίνει το παράδοξο γεγονός πως είναι λογικό να εξειδικεύονται τα άτομα και οι χώρες, ακόμα και αν μπορούσαν δυνητικά να παράγουν αποτελεσματικά τα πάντα. Αναμφισβήτητα, θα πρέπει να επικεντρωθούμε σε αυτό που κάνουμε καλύτερα, αφήνοντας τους άλλους να κάνουν τα υπόλοιπα.
Αλλά χωρίς μεταποιητική βιομηχανία, φοβάμαι πως έχουμε εγκλωβιστεί στην αποκαλούμενη σωληνοειδή όραση ή όραση σήραγγας (tunnel vision). Είναι σαν να βλέπουμε μέσα από έναν σωλήνα χάνοντας την περιφερειακή όραση και διατηρώντας μόνον την κεντρική. Αυτό που ζούμε μετά από τις επιπτώσεις της πανδημίας στον αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας, με τον τουρισμό και τις ΑΠΕ, είναι ο βασικός κίνδυνος που αντιμετωπίζουν όλες οι εξειδικευμένες κοινωνίες σήμερα που τα μέλη της δεν έχουν κάτι να προσφέρουν ως αντάλλαγμα, όταν δεν θέλει κάνεις να αγοράσει αυτό που έχουν να πουλήσουν. Με τα αποτελέσματα και επιπτώσεις της πανδημίας στην παγκόσμια οικονομία η Ελλάδα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει και στην μεταποιητική βιομηχανία συγκριτικό πλεονέκτημα.
Από την άλλη, ο Francis Fukuyama ισχυρίζεται πως η εθνική κουλτούρα κάθε λαού ασκεί διακριτική αλλά πολύ αποφασιστική επιρροή στο μέγεθος των εταιρειών. Και εμείς δεν έχουμε να επιδείξουμε παρά μόνο οικογενειακές, στο σύνολο τους, επιχειρήσεις, με έντονα στοιχεία εσωστρέφειας και διαχρονική τους αδυναμία την απαλλαγή της σχέσης τους με και από το κράτος. Ακόμη και αυτές που θεωρούνται μεγάλες, για τα ελληνικά δεδομένα, αποτελούν μεσαίες ή μικρές σε σύγκριση με τις αντίστοιχες της παγκόσμιας αγοράς. Η δε μεταποιητική βιομηχανία περιορίζεται, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, στους κλάδους της κλωστοϋφαντουργίας, μεταλλουργίας, ορυκτέλαιων πετρελαίου, φαρμάκου, χαλυβουργίας και τροφίμων και ποτών. Σύμφωνα με στοιχεία του ΙΟΒΕ, στο σύνολο της η συμβολή της βρίσκεται περίπου στο 8% του ΑΕΠ, τη στιγμή που στο μέσο όρο των χωρών της ΕΕ βρίσκεται στο 15% περίπου, με στόχο να φτάσει στο 20%.
Έχει δημιουργηθεί δε η διαχρονική εικόνα στον Έλληνα, και για αυτό το μεγαλύτερο μέρος ευθύνης φέρει η Αριστερά, ότι η επιχειρηματικότητα και μεταποιητική βιομηχανία γεννούν την φτώχεια και καταστροφή και το κράτος την ευημερία. Ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι η επιχειρηματικότητα και η μεταποιητική βιομηχανία αλλά η αλληλεπίδραση των πολιτικών και των οικονομικών θεσμών που γεννάει τη φτώχεια ή την ευημερία. Τα σημερινό μοντέλο θεσμών έχει τις ρίζες του στο κυρίαρχο Αριστερό παρελθόν εδώ και σαράντα χρόνια τώρα πια, επειδή, όταν μια κοινωνία οργανώνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αυτός τείνει να διαιωνίζεται. Και μολονότι το ατομικό ταλέντο είναι σημαντικό σε κάθε επίπεδο της κοινωνίας, δεν υπάρχει το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο προκειμένου το ταλέντο να μετασχηματιστεί σε θετική δύναμη. Και πώς θα αλλάξει η αλληλεπίδραση των πολιτικών και των οικονομικών θεσμών όταν από την Αριστερά ακόμα και η λέξη ταλέντο ή η αριστεία χλευάζεται!
Από τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε ότι η ελληνική οικονομία έχει δυαδική δομή καθώς διαιρείται σε ένα σύγχρονο και ένα αναχρονιστικό κομμάτι. Το σύγχρονο, και μειοψηφικό, το οποίο αντιστοιχεί στο πιο αναπτυγμένο τμήμα της οικονομίας, συνδέεται με το ταλέντο, τη βιομηχανία, τις σύγχρονες μορφές εργασίας και τις εξελιγμένες τεχνολογίες. Το αναχρονιστικό συνδέεται με τους «αναχρονιστικούς» θεσμούς και τεχνολογίες. Και η εργασία στο αναχρονιστικό κομμάτι είναι σε μεγάλο βαθμό μη αποδοτική αλλά και συντηρούμενη από το σύγχρονο.
Η Ελλάδα στη δυαδική της δομή δεν μπορεί να πάει πολύ μακριά, καθώς η παραγωγικότητα ολόκληρης της ομάδας εξαρτάται από το ταλέντο και την προσπάθεια του πιο αδύναμου μέλους της. Ο οικονομολόγος Michael Kremer βάφτισε τη συγκεκριμένη θεωρία της παραγωγής θεωρία «του ελαστικού δακτυλίου» (O-ring theory), από το εξάρτημα που προκάλεσε το 1986 την έκρηξη του διαστημικού λεωφορείου Τσάλεντζερ κατά την απογείωση του, θέλοντας να καταδείξει σε ποιο βαθμό η λειτουργία ενός τεράστιου και πανάκριβου μηχανήματος μπορεί να εξαρτάται από ένα απλό εξάρτημα. Επίσης, ενώ όλη η αναπτυγμένη ανθρωπότητα λειτουργεί εδώ και αιώνες με όρους άλγεβρας, εμείς συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε με όρους αριθμητικής.
Το παραπάνω σκηνικό έρχονται να συμπληρώσουν και οι τράπεζες. Απαραίτητη, προϋπόθεση για να μπορέσει να μπει η ελληνική οικονομία σε ένα ενάρετο κύκλο, είναι οι ελληνικές τράπεζες να βγουν άμεσα από την παλιά νοοτροπία που έλεγε ότι η καλύτερη τράπεζα είναι αυτή με το ασφαλέστερο χρηματοκιβώτιο, αφού τα χρήματα που εμπιστεύεσαι στην τράπεζα σου δεν αποθηκεύονται εκεί αλλά θα επενδυθούν αλλού. Η καλύτερη τράπεζα σήμερα είναι αυτή με τη μεγαλύτερη οξυδέρκεια όχι μόνο σε ασφαλείς αλλά και παραγωγικές επενδύσεις.
Η αυθυποβολή έχει περάσει στα όρια του παραλογισμού και ο παραλογισμός της κοινωνίας προκαλεί τις παραπάνω νευρώσεις και διαστροφές μας. Σήμερα, αποτελεί τον μεγαλύτερο εχθρό της χώρας. Πάνω από όλα δείχνει την πλήρη απουσία του συνδυασμού ιδιοτέλειας και αμοιβαιότητας. Την απουσία εκείνων των ατόμων που μπορούν ταυτόχρονα να εμπιστεύονται τους άλλους με διορατικότητα, αλλά και να εμπνέουν εμπιστοσύνη.