Οι δεξαμενές πετρελαίου έχουν γεμίσει, οι τιμές καταρρεύσει

Πρόσφατα μάθαμε για την κατάρρευση των futures – Συμβόλαια Μελλοντικής Εκπλήρωσης – πετρελαίου, κλείνοντας για πρώτη φορά στην ιστορία με αρνητικές τιμές. Είναι πολύ λογικό, η πρωτόγνωρη αυτή κατάσταση, πέραν του υπόλοιπου κόσμου να θορυβήσει και την χώρα μας. Η πρόβλεψη, λόγω πανδημίας, για μειωμένη ζήτηση πετρελαίου και η αδυναμία αποθήκευσης της υπερβάλλουσας παραγωγής του οδήγησε κάποιους επενδυτές, από πολύ πριν, να κερδοσκοπήσουν (speculation) με την πτώση της αξίας του μέσα από συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης. Ενδεχομένως, να υπάρξουν επιπτώσεις, αλλά ακόμα δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ούτε αυτό, ούτε και το μέγεθος τους, αν και όταν υπάρξουν.

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να καταλάβουμε αρχικά πως λειτουργεί η οικονομία γενικότερα, αλλά και οι αγορές συμβολαίων δικαιωμάτων προαίρεσης και μελλοντικής εκπλήρωσης, ειδικότερα. Στη συνέχεια πως θα μπορούσε αυτή η κατάσταση να επηρεάσει την ελληνική και παγκόσμια οικονομία.

Πέραν του γενικού νόμου προσφοράς και ζήτησης, που όλοι γνωρίζουμε, δυο θεωρίες που επηρεάζουν την οικονομική σκέψη, πρακτική, συμπεριφορά επενδυτών, αγορές αλλά και χρηματοοικονομικά εργαλεία, είναι η αποκαλούμενη ως «το κύμα Kondratieff» και οι «τρεις τύποι φάσεων χρέους του Minsky». Και οι δυο θεωρίες αναφέρονται στην ύπαρξη οικονομικών κύκλων, ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους και πως επηρεάζουν την οικονομία και αγορές και η μια συμπληρώνει την άλλη. Ο Nikolai Kondratieff ήταν ένας Ρώσος οικονομολόγος των αρχών του 20ου αιώνα και ο Hyman Minsky (1919 – 1996), Αμερικανός οικονομολόγος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ουάσιγκτον στο Σεντ Λούις.

Το «κύμα Kondratieff» είναι ένας κύκλος με εσωτερικές φάσεις που χαρακτηρίζονται ως εποχές: άνοιξη – περίοδος ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας -, καλοκαίρι – αιχμή -, φθινόπωρο – ψευδή διόγκωση της ευημερίας που καταλήγει σε μια κερδοσκοπική φούσκα – και χειμώνας – οικονομική ύφεση.

Το 1986 ο Minsky, στο βιβλίο του με τίτλο «Stabilizing an Unstable Economy», διέκρινε την κίνηση από τη σταθερότητα στην αστάθεια σε τρεις τύπους φάσεων χρέους: αντιστάθμισης (hedge)- ισχυρές ταμιακές ροές -, κερδοσκοπικής – οι ταμειακές ροές καλύπτουν μόνο τις πληρωμές τόκων – και Πόντσι – αδύναμες έως ανύπαρκτες ταμιακές ροές – (ο όρος «Σχήμα Πόντσι» (Ponzi Scheme) αναφέρεται σε οποιαδήποτε χρηματική απάτη στηρίζεται σε «πυραμίδα» επενδυτών).

Αντιλαμβανόμαστε εύκολα ότι κανείς δεν μπορεί να κερδίζει δίχως ρίσκο. Από τη μια στιγμή στην άλλη μπορεί κανείς να βρεθεί από το καλοκαίρι στον χειμώνα και από τη φάση αντιστάθμισης σε αυτή του Πόντσι. Μέσα στο παραπάνω ευμετάβλητο περιβάλλον, για να μπορεί μια επιχείρηση ή ένας επενδυτής να αποκομίσουν κέρδος, δίχως τη χρήση κεφαλαίου και λαμβάνοντας το χαμηλότερο προσωπικό ρίσκο χρησιμοποιούν τη στρατηγική αρμπιτράζ. Δανείζονται κεφάλαιο και με αυτό αγοράζουν ένα περιουσιακό στοιχείο προσδοκώντας ότι είτε με την χρήση, είτε με την μελλοντική πώληση του θα αποκομίσουν κέρδος μεγαλύτερο ή τουλάχιστον ίσο από ή με το κόστος δανεισμού του αρχικού κεφαλαίου.   

Για να μπορέσει ακόμα περισσότερο να εξασφαλιστεί ο κίνδυνος από την αγορά ενός περιουσιακού στοιχείου γίνεται η χρήση δικαιωμάτων προαίρεσης. Μπορούν να ασφαλιστούν με τον τρόπο αυτό σχεδόν τα πάντα: τιμές αγοράς φρούτων, τιμές πώλησης νομισμάτων, ηλεκτρική ενέργειας, πετρελαίου, μετοχών εταιρειών κ.λπ.. Τα δικαιώματα προαίρεσης έχουν γίνει στην πράξη εμπορεύσιμα είδη. Μπορείτε π.χ. να πάτε στην τράπεζα και να αγοράσετε ένα δικαίωμα προαίρεσης για την αγορά βαρελιών πετρελαίου σε μια χ τιμή και ψ ημερομηνία. Αν κατά την ημερομηνία λήξης του δικαιώματος η τιμή είναι χαμηλότερη δεν πραγματοποιείται η αγορά. Αν είναι ψηλότερη, τότε η τράπεζα υποχρεούται να σας πληρώσει τη διαφορά. Να επισημάνουμε ότι μπορεί να συμβεί και το αντίστροφο.

Όταν κάποιος θέλει να πουλήσει κάτι, έχουμε να κάνουμε με δικαιώματα πώλησης (put options). Για όσους θέλουν να αγοράσουν κάτι υπάρχουν τα δικαιώματα αγοράς (call options). Από την άλλη πλευρά τα Συμβόλαιο μελλοντικής εκπλήρωσης (future) είναι κάτι παραπλήσιο, αν όχι το ίδιο. Μία δεσμευτική συμφωνία και υποχρέωση για αγοραπωλησία ενός περιουσιακού στοιχείου, μεταξύ ενός αγοραστή και ενός πωλητή, σε προκαθορισμένη μελλοντική χρονική στιγμή (maturity) και σε προκαθορισμένη τιμή (delivery price).

Αν ζητήσει, η ασφάλεια που θα λάβει κανείς μέσα από τα παραπάνω συμβόλαια δικαιωμάτων δεν πρόκειται να του παρασχεθεί δωρεάν. Για να μπορέσει ακόμα περισσότερο να επιμεριστεί ο κίνδυνος γίνεται η χρήση μιας τεχνικής, η αποκαλούμενη «αντιστάθμιση του κινδύνου» ή hedging. Κυριολεκτικά, η λέξη hedging σημαίνει «φυλάσσω, ασφαλίζω». Η αντιστάθμιση έναντι επενδυτικού κινδύνου σημαίνει στρατηγική χρήση χρηματοοικονομικών μέσων ή στρατηγικών αγοράς για την αντιστάθμιση του κινδύνου τυχόν δυσμενών μεταβολών των τιμών. Με άλλα λόγια, οι επενδυτές αντισταθμίζουν μια επένδυση πραγματοποιώντας συναλλαγές σε άλλη.

Ας πάμε τώρα στην επιρροή που έχει η σημερινή συνθήκη του πετρελαίου στην ελληνική οικονομία. Από στοιχεία τελευταίων ετών του ΠΣΕ (Πανελλήνιος Σύνδεσμος Εξαγωγέων), το 65% περίπου των Ελληνικών εξαγωγών σε αξία αγαθών αφορά ορυκτέλαια πετρελαίου, το 10% περίπου τρόφιμα (ψάρια, ελιές, τυριά, βερίκοκα, κεράσια, ροδάκινα και παρθένο λάδι) και το 5% περίπου φάρμακα, συσκευασμένα για τη λιανική πώληση, ενώ το 85% περίπου σε αξία υπηρεσιών αφορά εισπράξεις που προέρχονται από τον τουρισμό και τις θαλάσσιες μεταφορές. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, οι ελληνικές εξαγωγές αλλά κυρίως ελληνικό ΑΕΠ, εξαρτώνται, σε αγαθά, κυρίως από τα ορυκτέλαια πετρελαίου και σε υπηρεσίες από τον τουρισμό και τις θαλάσσιες μεταφορές. Η Ελλάδα, δεν είναι ούτε παραγωγός πετρελαίου ούτε και βιομηχανική χώρα.

Δεδομένου των ανωτέρω αυτό που θα μπορούσε να επηρεάσει την ελληνική οικονομία, από τη σημερινή κατάρρευση των τιμών πετρελαίου, είναι σαφώς η συνέχιση πτώσης της ζήτησης των ορυκτέλαιων πετρελαίου, το πόσο ακόμα θα διαρκέσει η πτώση αυτή, και το εάν οι εταιρείες της παραγωγής ορυκτέλαιων πετρελαίου είχαν τοποθετηθεί σε συμβόλαια δικαιωμάτων προαίρεσης και μελλοντικής εκπλήρωσης πάνω στην α’ ύλη τους, δηλαδή το πετρέλαιο, αν ακολούθησαν στρατηγική αρμπιτράζ ή όχι και φυσικά η παρουσία ή η απουσία επιμερισμός ρίσκου τους.

Το μέγεθος που θα επηρεαστεί η παγκόσμια οικονομία θα εξαρτηθεί από τη διάρκεια που θα κρατήσουν τα μέτρα για την πανδημία, δηλαδή η πτώση στη ζήτηση πετρελαίου, το μέγεθος των κεφαλαίων που είχαν τοποθετηθεί σε συμβόλαια πτώσης τιμών πετρελαίου, η ημερομηνία ωρίμανσης τους και τέλος η δυνατότητα αρχικά των πετρελαϊκών εταιρειών, και μετά τραπεζών και, εφόσον αναγκαστούν, κυβερνήσεων να μπορούν να καλύψουν τις πληρωμές των συμβολαίων αυτών.

Αν και λίγο πριν το καλοκαίρι, τη δεδομένη στιγμή διανύουμε οικονομικά, όπως θα μας έλεγε ο Kondratieff, φθινόπωρο. Μια και οικονομικά ακολουθεί χειμώνας, το μέγεθος της ύφεσης που θα δούμε θα εξαρτηθεί και από το αν παράλληλα βρισκόμαστε σε φάση Πόντσι, του Minsky, δηλαδή, οι ταμειακές ροές των επιχειρήσεων του κλάδου πετρελαίου – μια και αναφερόμαστε σε αυτές – να μην καλύπτουν ούτε το κόστος του επιτοκίου ούτε το κόστος του κεφαλαίου. Όπου τότε θα μιλάμε για μια τέλεια καταιγίδα.

Το σχέδιο για τη στήριξη του πετρελαϊκού τομέα που ανακοίνωσε ο πρόεδρος Τραμπ μας φέρνει πάντως στο μυαλό την τέλεια καταιγίδα που ξεκίνησε την εποχή των υψηλού κινδύνου (subprime) στεγαστικών δανείων, το 2008 στην Αμερική, ως προς το ότι πριν την κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers υπήρξε η σωτηρία της Bear Stearns και η κατάρρευση των Fannie Mae και Freddie Mac. Η Federal Reserve παρενέβη ως δανειστής έσχατης ανάγκης σταθεροποιώντας τις χρηματοπιστωτικές αγορές και η αμερικάνικη κυβέρνηση με την αύξηση του ελλείμματος του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού εμπόδισε τη σχέση χρέους – αποπληθωρισμού να αναπτυχθεί. Ας ελπίσουμε να μην βρεθούμε ξανά εκεί, αυτή την φορά όχι εξαιτίας των ακινήτων αλλά του πετρελαίου.