Στην ευρωπαϊκή ιστορία υπάρχουν πολλά παραδείγματα επιτυχημένων και αποτυχημένων συμμαχιών, που όλες όμως, συνέβαλαν στη σημερινή διαμόρφωση των ευρωπαϊκών κρατών.
H ιστορία, φυσικά, δεν σταματά να μας διδάσκει. Μια διαρκής ειρήνη είναι αυταπάτη[1] για αυτό δεν δικαιολογείται ο εφησυχασμός ενώ για να έχεις ειρήνη πρέπει να προετοιμάζεσαι για τον πόλεμο[2].
Με την ίδρυση της ΕΚ/ΕΕ, η Ευρώπη κατάφερε να διατηρήσει την ειρήνη ανάμεσα στα κράτη μέλη (κ-μ) περισσότερο από μισό αιώνα μέχρι σήμερα.
Όμως, μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αποδείχθηκε ότι η ανάγκη για συνεργασία στην εξωτερική πολιτική και στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας επαναφέρει επιτακτικά την ανάγκη εξέλιξης της ΕΕ σε μια οντότητα με ισχυρό και αποτελεσματικό ρόλο στη διεθνή σκηνή και τη διεθνή ειρήνη.
Οι συνέπειες μιας τέτοιου είδους κρίσης στη διαδικασία του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος θα μπορούσε να οδηγήσει στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού (ομοσπονδιακού) κράτους. Η εξελικτική μορφή της ΕΕ συνδέεται με τη συζήτηση για το μέλλον της και επομένως, με τις δυνατότητες επιβίωσής της, αφού οφείλει να ανταποκριθεί στις διεθνείς προκλήσεις και στις αξιώσεις των πολιτών της. Η επιβίωση με τη μορφή της ωρίμανσης της ΕΕ μέσω της εμβάθυνσης της και τη δημιουργία μιας δυνατής κοινής εξωτερικής πολιτικής και άμυνας είναι μια προοπτική που βρίσκεται πάντα στο πυρήνα της εν λόγω πολιτικής συζήτησης.[3]
Που βρίσκεται σήμερα ο ευρωπαϊκός διάλογος σχετικά με το μέλλον της Ευρώπης;
Στο επίπεδο της ΕΕ οι ακόλουθες εξελίξεις (τυπικές και άτυπες) ξεχωρίζουν τα τελευταία δύο χρόνια:
α) Η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης, β) η υιοθέτηση της «Στρατηγικής Πυξίδας» και γ) η δημιουργία του φόρουμ της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, συγχρόνως με τη γαλλική αφύπνιση για τη δημιουργία μιας λειτουργικής ΚΕΠΠΑ.
Ας τις εξετάσουμε με τη σειρά.
α) Η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης απευθύνθηκε για πρώτη φορά άμεσα στους ευρωπαίους πολίτες, οι οποίοι μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας μπορούσαν να εκφράσουν τις απόψεις τους και να διατυπώσουν τις προτάσεις τους για το μέλλον τους στο πλαίσιο της ΕΕ.
Ο διάλογος αυτός με τους πολίτες ήταν απαραίτητος για την περαιτέρω εξέλιξη του Ευρωπαϊκού εγχειρήματος, γιατί η ΕΕ είχε φτάσει στα όρια της.[4]
Τα αποτελέσματα όπως παρουσιάστηκαν από τους τρεις κύριους ευρωπαϊκούς θεσμούς στις 9 Μαίου 2022, κατά την ομιλία της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υπό τον τίτλο: «State of the Union, 2022», ενσωματώθηκαν σε σαράντα-εννιά προτάσεις και τριακόσια μέτρα. Σύμφωνα με την πρώτη ανάλυση των συμπερασμάτων της Διάσκεψης από τη Γενική Γραμματεία του Συμβουλίου της ΕΕ, ορισμένα μέτρα μπορούν να υιοθετηθούν στο πλαίσιο του υφισταμένου θεσμικού πλαισίου και μέσω μορφών ευελιξίας, όπως της ρήτρας «passerelle clause” -με την οποία τροποποιείται ο τρόπος λήψης αποφάσεων από την ομοφωνία στην ειδική πλειοψηφία, παρότι δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ γιατί απαιτείται ομοφωνία για την εφαρμογή της- και την ενισχυμένη συνεργασία.
Έχουν όμως προταθεί δεκαοχτώ μέτρα, τα οποία για να υιοθετηθούν απαιτείται τροποποίηση της Συνθήκης της Λισαβόνας. [5]
Ο τρόπος υιοθέτησης των μέτρων προκάλεσε αντιπαράθεση ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τα κ-μ. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τάχθηκαν υπέρ της σύγκλησης Διάσκεψης για την αναθεώρηση της Συνθήκης της Λισαβόνας. Το Συμβούλιο της ΕΕ και συγκεκριμένα 13 κ-μ (ανάμεσά τους η Πολωνία, η Τσεχία, η Σλοβενία, η Κροατία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Μάλτα, οι Βαλτικές και οι Σκανδιναβικές χώρες), δεν επιθυμούν αναθεώρηση των Συνθηκών αλλά εφαρμογή των προτάσεων εντός του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου. Η Γαλλία έχει προτείνει την περαιτέρω εμβάθυνση της ΕΕ με όσους θέλουν και μπορούν. Άλλα κ-μ που είναι υπέρ της θεσμικής αναθεώρησης είναι η Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία και Μπενελούξ.
Η διαδικασία της Διάσκεψης για το μέλλον της Ευρώπης αναμφίβολα ήταν μια ευκαιρία για να εμπλακούν οι ευρωπαίοι πολίτες στην ενοποιητική διαδικασία της ΕΕ και να εκφράσουν τη γνώμη τους για τις δράσεις που μπορεί εκείνη να αναλάβει στο μέλλον.
Βεβαίως, δεν ρωτήθηκαν ευθέως για την εξέλιξη που θα ήθελαν να έχει η ΕΕ, ως οντότητα, αλλά για τις πολιτικές που θα ήθελαν να αναπτύξει.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ευρωπαίων πολιτών δεν γνωρίζει τις διαδικασίες λήψεις αποφάσεων στο επίπεδο της ΕΕ ούτε υπάρχει παράδοση εκπαιδευτικής πολιτικής σε εθνικό επίπεδο που να αφορά την ΕΕ και τα πεπραγμένα της.
Παρόλα αυτά, σύμφωνα με μια έρευνα για την καταγραφή της κοινής γνώμης σχετικά με το άμεσο ερώτημα για το μέλλον της Ευρώπης[6] οι προτιμήσεις των ευρωπαίων πολιτών, σε ένα δείγμα δέκα κ-μ, διαφοροποιούνται τόσο στο εσωτερικό των κ-μ όσο και σε διαφορετικά κ-μ, αλλά δεν φτάνουν σε ακραίες απόψεις όπως αυτή της διάλυσης της ΕΕ.
Σε κάθε περίπτωση, με τη Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης, δόθηκε η δυνατότητα στην ΕΕ να εμπλέξει τους ευρωπαίους πολίτες στις μελλοντικές δράσεις της και να αξιοποιήσει το παράθυρο πολιτικής ευκαιρίας για θεσμικές τροποποιήσεις.
Θα μπορούσε μέσα σε αυτό το πλαίσιο να είναι μια ευκαιρία για αλλαγή των Συνθηκών προς όφελος και της ασφάλειας.
β) Η υιοθέτηση της Στρατηγικής Πυξίδας.
Η «Στρατηγική Πυξίδα» υιοθετήθηκε στις 21 Μαρτίου του 2022 και περιελάμβανε πάνω από ογδόντα δράσεις. Στις 20 Μαρτίου 2023, ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΚΕΠΠΑ, Josep Borrell, παρουσίασε την πρώτη ετήσια έκθεση στην οποία διαπίστωνε ότι σημειώθηκε πρόοδο σε όλα τα θέματα που αφορούσαν την ασφάλεια και τη συνεργασία.
Το σχέδιο αυτό αποσκοπεί στο να παράσχει στρατηγική καθοδήγηση σε βάθος μιας δεκαετίας. Θέτει μια σειρά από δράσεις, μέσα και στόχους που είναι απαραίτητοι για να καλύψει η ΕΕ τα κενά όσον αφορά τα στρατιωτικά μέσα που διαθέτει. Μόνο έτσι θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις και τις απειλές σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον και να προστατεύσει τους πολίτες, τις αξίες και τα συμφέροντά της.
Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι το κείμενο της πυξίδας βασίζει τη συνεργασία στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας αξιοποιώντας τα άρθρα: 42.7 της ΣΕΕ (ρήτρα αμοιβαίας άμυνας), 222 ΣΛΕΕ (ρήτρα αλληλεγγύης) και 44 της ΣΕΕ (ενισχυμένη συνεργασία και ειδική πλειοψηφία) που επιτρέπει ευελιξία στη διαμόρφωση και λήψη των αποφάσεων.
Όπως έχουμε αναφέρει και σε προηγούμενο σχετικό άρθρο[7], οι στόχοι της Στρατηγικής Πυξίδας για να επιτευχθούν, απαιτείται εγρήγορση από όλους τους ενδιαφερόμενους, θεσμούς και κ-μ.
γ) Η δημιουργία του φόρουμ της «Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας» και της «Ομάδας των φίλων της ενθάρρυνσης της χρήσης της Ειδικής Πλειοψηφίας στα θέματα ΚΕΠΠΑ»
Η προσπάθεια δημιουργίας μιας Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας ξεκινά από το 1952, ύστερα από πρόταση του τότε Υπουργού Εξωτερικών του Βελγίου, Paul-Henri Spaak, η οποία απέτυχε λόγω κυρίως της γαλλικής απροθυμίας. Τον Απρίλιο του 1990, επανέρχεται η πρόταση για μια Πολιτική Ένωση από τον Γάλλο Πρόεδρο, Francois Mitterand και το καγκελάριο της Γερμανίας, Helmut Kohl. Το 1991, πραγματοποιείται παράλληλα με τη διακυβερνητική διάσκεψη για την ΟΝΕ, η διακυβερνητική διάσκεψη για την Πολιτική Συνεργασία, η οποία θα καταλήξει στη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΕΕ) και στην ίδρυση της ΚΕΠΠΑ.
Πριν από μερικούς μήνες, στις 6 Οκτωβρίου 2022, οι ηγέτες 44 ευρωπαϊκών κρατών συναντήθηκαν στην Πράγα, όπου εγκαινίασαν την έναρξη των συναντήσεων της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας (ΕΠΚ). Το εν λόγω φόρουμ συζήτησης και διαλόγου, γαλλικής έμπνευσης και προώθησης, σκοπεύει να σχηματίσει μια κοινή στρατηγική για ένα κοινό Ευρωπαϊκό μέλλον. Τα θέματα συζήτησης επικεντρώθηκαν στην ασφάλεια και την ειρήνη, το κλίμα και την οικονομική κατάσταση. Φυσικά δεν ελήφθησαν αποφάσεις αλλά τέθηκαν οι βάσεις για μια συνεννόηση όλων των ευρωπαϊκών κρατών (όχι μόνο μεταξύ των κ-μ της ΕΕ) σχετικά με θέματα ασφάλειας που απασχολούν την ευρωπαϊκή ήπειρο.
Πρόσφατα, στις 4 Μαίου, 2023, με κοινή δήλωσή τους, εννέα κ-μ παρουσίασαν τη συγκρότηση της «Ομάδας των φίλων για την ενθάρρυνση της χρήσης της Ειδικής πλειοψηφίας στην πολιτική της ΚΕΠΠΑ- Group of Friends on Qualified Majority Voting in EU Common Foreign and Security Policy»[8]. Τα εννέα αυτά κράτη (η Γερμανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ιταλία, η Ισπανία, η Φινλανδία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία και η Σλοβενία), επιδιώκουν τη βελτίωση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων στο πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ, προκειμένου η ΕΕ να ανταποκριθεί στις μελλοντικές προκλήσεις.
Η συγκρότηση αυτής της άτυπης ομάδας πραγματοποιείται σε χρονικό διάστημα λιγότερο του μηνός μετά τις δηλώσεις του Γάλλου Προέδρου, Emmanuel Macron, σχετικά με την ανάγκη ενδυνάμωσης της κυριαρχίας της ΕΕ και της αυτονόμησης της σε θέματα εξωτερικής πολιτικής.[9]
Όλες οι παραπάνω εξελίξεις προμηνύουν κρίσιμες πρωτοβουλίες στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας τόσο από την πλευρά των ευρωπαϊκών θεσμών που προσπαθούν να αξιοποιήσουν τα συμπεράσματα της Διάσκεψης για το μέλλον της Ευρώπης προκειμένου να τροποποιήσουν τις Συνθήκες όσο και από την προσπάθεια μιας ομάδας κ-μ να ενεργοποιήσουν το άρθρο 44 της ΣΕΕ, για να προβούν στην δημιουργία μιας αμυντικής Ένωσης, ανεξάρτητης από τις αντιδράσεις των συμμάχων της σε εξωτερικές κρίσεις.
Η ΕΕ οφείλει να είναι προετοιμασμένη ώστε να ανταποκρίνεται εγκαίρως στις προκλήσεις που αφορούν την ασφάλεια της.
Σε εθνικό επίπεδο, θα έχει πολύ ενδιαφέρον να δούμε αν η χώρα μας έχει αντιληφθεί την ανωτέρω εξελισσόμενη τάση στην ΕΕ και αν θα μπορέσει να κινητοποιηθεί προς όφελος πάντα της ασφάλειάς της.
[1] P. Lemerle, (1977), Cing Etudes sur le XIe siècle Byzantin, Centre National de la Recherche Scientifique.
[2] Si vis pacem, para bellum, λατινικό ρητό.
[3] Βλ. σχετικά, Λουκάς Τσούκαλης, (2023) Η ενηλικίωση της Ευρώπης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 228-230.
[4] Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην ευρωπαϊκή ατζέντα δεν υπήρχαν προτάσεις νομοθετικών πρωτοβουλιών που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την εμβάθυνση των θεσμών της ενώ σημειωνόταν αυξανόμενη η ανάγκη επανασύνδεσης με τις βασικές αρχές και τις αξίες της που κλονίζονταν από πολιτικές συγκεκριμένων κ-μ (π.χ. Πολωνία, Ουγγαρία) και η ανάγκη επανασύνδεσης με τους πολίτες της . Παράλληλα, η ΕΕ θα έπρεπε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά όλες τις σύγχρονες προκλήσεις όπως αναφέρονται αναλυτικά στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Πυξίδας, η οποία υιοθετήθηκε μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία.
[5] Ανάμεσα σε αυτά: ο τομέας υγείας και εκπαίδευσης να περιληφθεί στις συντρέχουσες αρμοδιότητες της ΕΕ, τροποποίηση του άρθρου 7 της ΣΕΕ για την διαδικασία επιβολής της αρχής του κράτους δικαίου στα κ-μ, αντικατάσταση της ομοφωνίας με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο της ΕΕ όταν η ρήτρα μεταβατικότητας («passerelle clause) δεν εφαρμόζεται όπως στον τομέα της άμυνας, την άμεση εκλογή του Προέδρου της Επιτροπής από τους ευρωπαίους πολίτες, την παροχή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τα εθνικά κοινοβούλια το δικαίωμα της νομοθετικής πρωτοβουλίας στο επίπεδο της ΕΕ, τη διεξαγωγή ευρωπαϊκών δημοψηφισμάτων από το Ευρ. Κοινοβούλιο, τη θεσμοθέτηση του γάμου ομοφυλοφίλων, την καθιέρωση της 9ης Μαίου ως αργίας, κά.
[6] Andreas C. Goldberg, Erika j. van Elsas, Claes H de Vreese, “One union, different futures? Public preferences for the EU’s future and their explanations in 10 EU countries”, European Union Politics, 2021, Vol 22 (4), pp 721-740.
[7] Βλ. περισσότερα σε σχετικό άρθρο της γράφουσας, στο Epidexia.blog, της 9/4/2022.
[8] https://agenceurope.eu/en/bulletin/article/13175/8.
[9] Δηλώσεις του Γάλλου Προέδρου στις 9/4/2023 κατά την επιστροφή του από το ταξίδι του στο Πεκίνο και στις 11/4/2023 σε ομιλία του στη Χάγη.